»

ALEKSANDER ZINOWIEW

Homo sovieticus

Aleksander Zinowiew HOMO SOVIETICUS

ISBN 0902352318

Z rosyjskiego przełożył Stanisław Deja

Do druku przygotowała Maryna Ochab

„Rozmowę..." z angielskiego przełożył K.A.

Rysunek na okładce Aleksander Zinowiew

Oprawa graficzna J.C.

Copyright ® L'Age d'Homme, Lausanne, 1980

Copyright © for Polish edition Polonia Book Fund Ltd

Pierwsze wydanie polskie maj

ALL RIGHTS RESERYED WSZYSTKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

8 QUEEN ANNE’S GARDENS, LONDON W4 1TU UNITED KINGDOM

Printed and bound in the U K

Przedmowa

Dla duszy jesteś jak łyk ozonu...

Witaj, zono!

Walentin Sokołow

Pomysł wydania w jednym tomie napisanej w 1982 roku powieści Homo sovieticus i wywiadu, jakiego jej autor udzielił w roku 1983 może się na pierwszy rzut oka wydać dziwny. Jest on jednak logiczny, bo pozwala na nowo odczytać dawne książki Zinowiewa i zrozumieć to, co wydawało się zaskakujące i niezrozumiałe.

Po ukazaniu się Homo sovieticusa napisałem, że książka ta otwiera no­wą epokę w twórczości Aleksandra Zinowiewa. Następnymi etapami no­wej epoki były Polot naszych młodych lat, literacko-socjologiczne studium stalinizmu, i wywiad udzielony angielskiemu dziennikarzowi George'owi Urbanowi.

Przepastne wyżyny zrobiły tak wielkie wrażenie na rosyjskich i zagrani­cznych czytelnikach, bo Aleksander Zinowiew był pierwszym, który za­proponował nowe spojrzenie na ustrój sowiecki. Odrzucając analizę per analogiam, zrezygnował z badania społeczeństwa sowieckiego poprzez po­równywanie go z Rosją przedrewolucyjną albo ze współczesnym Zacho­dem. W przeciwieństwie do swych byłych kolegów Zinowiew używa pojęć sowieckich i terminologii marksistowskiej nie dla dowiedzenia zdobyczy ustroju komunistycznego, a dla udokumentowania jego wad. Anton Zimin, alter ego autora ze Świetlanej przyszłości, opisuje tę metodę tak: ,,Gotów jestem przyznać przeciwnikowi przewagę i zgodzić się na wszystko, czego chce. Uważacie, że rewolucja była błogosławieństwem dla Rosji? Zgoda. Jedność partii z narodem? Zgoda. Od każdego według jego możliwości? Zgoda. Każdemu według jego potrzeb? Zgoda."

Przepastne wyżyny opisywały nowy, sowiecki, świat, rządzące nim pra­wa i jego mieszkańców. W następnych książkach, z których dziś można by już zestawić sporą biblioteczkę, autor rozbudowywał opis świata, który znał na wylot. Główni bohaterowie się nie zmieniali: pracownicy frontu ideologicznego, którzy niekiedy gorliwie a często niechętnie, z ironicznym uśmieszkiem, robią co im każą.

Ci zjadacze ideologii sowieckiej stanowią — zdaniem Zinowiewa – rdzeń inteligencji sowieckiej: jak rzymscy augurowie podśmiewają się między so­bą, nie przestając gnębić niewyświęconych. Jako krytyk ustroju występu­je z reguły mądry, zdolny i rozumiejący wszystko członek kasty, który do­znaje porażki w walce o miejsce na drabinie hierarchii (znakiem porażki jest często przegrana w wyborach na członka-korespondenta Akademii Nauk), bo kaście nie są potrzebne rozum i talenty. „Czego ty właściwie chcesz?", pytają jednego z bohaterów Żółtego domu. Jego odpowiedź jest sumą pragnień głównych bohaterów Zinowiewa: „Chciałbym mieć przywi­leje i sukcesy, ale za wrodzone zdolności, pracę i dzielność" (tom I, str. 181). Tematem wszystkich książek Zinowiewa jest niemożność zrealizowania w ustroju sowieckim najgłębszych pragnień człowieka. Ustrój nieubłaganie i nieuchronnie przemiela człowieka, przekształcając go w homo so­vieticus, „homososa", jak to po swojemu skraca Zinowiew.

Logik z wykształcenia, wykonywanego zawodu i powołania, Aleksan­der Zinowiew poddaje ustrój sowiecki analizie logicznej i odkrywa rządzą­ce nim prawa. Ustrój rozprawił się ze swym badaczem bez litości: zmusił go do wyjazdu w inny świat, na Zachód. W ten sposób dał mu nieocenioną szansę sprawdzenia, czy odkryte przezeń prawa były prawdziwe.

W 1980 roku Aleksander Zinowiew ogłosił wyniki sprawdzianu w teore­tycznej pracy pt. Komunizm jako rzeczywistość. W 1982 roku powrócił raz jeszcze do gatunku, który zyskał mu sławę, mianowicie do gatunku Przepastnych wyżyn. Świetlanej przyszłości, W przedsionku raju i Żółtego domu. Autorzy licznych artykułów o twórczości Zinowiewa nie zdołali dojść do porozumienia co do nazwy tego gatunku. Najlepiej będzie nazwać go „zinowiadą". Spór o gatunek wydaje się konieczny, bo właśnie szczegól­ny charakter „zinowiady" decyduje o jej sile. Wszyscy piszący o Zinowiewie jednogłośnie i słusznie zauważali, że jego książki stanowią stop wszyst­kich istniejących gatunków i stylów literackich — filozoficznych rozmyślań i kupletów, analiz logicznych i dowcipów. Jednak siła książek Zinowiewa, ich ostrość polega nie tyle na wielości stopionych gatunków i stylów, i na­wet nie na głębi i błyskotliwości analizy. Szczególny charakter „zinowia­dy" polega na tym, że autor samego siebie przekształcił w przedmiot nau­kowej analizy. Aleksander Zinowiew z podziwu godną konsekwencją kła­dzie samego siebie na stół operacyjny i skalpelem obnaża pod mikrosko­pem, aby dobrać się do tajników ustroju i istoty, którą ustrój ten zrodził. Historia medycyny zna przypadki bohaterskich lekarzy, którzy zaszczepia­li sobie straszne choroby, aby obserwować ich przebieg i znaleźć lekarst­wo. Stwierdziwszy, że jest zarażony jak wszyscy obywatele ZSSR, Zino­wiew przystąpił do obserwacji symptomów i poszukiwań panaceum.

Opublikowany w 1982 roku Homo sovieticus to moim zdaniem najważ­niejsza od czasu Przepastnych wyżyn książka Zinowiewa. Książki napisane po Wyżynach rozwijały odkrycie dokonane w tej pierwszej książce, uzupeł­niały obraz sowieckiego świata, ilustrowały go nowymi losami ludzi prze­mielonych w trybach realnego komunizmu. Znaczenie Homo sovieticus po­lega na zestawieniu człowieka wychowanego przez ustrój sowiecki z innym światem. Dopóki człowiek sowiecki jest u siebie, dopóki jego wady i zalety nie podlegają sprawdzianowi innego świata, pozostaje on „rzeczą samą w sobie". Aleksander Zinowiew wyprowadza homo sovieticusa między ludzi. Jego książka mogłaby się nazywać Nasi za granicą.

Książka pod takim tytułem istnieje. Napisał ją w 1890 roku N.Lejkin. Jej pełny tytuł brzmi: Nasi za granicą. Humorystyczne opisanie podróży państwa Mikołaja Iwanowicza i Głafiry Siemionowny Iwanowych do Pary­ża i z powrotem. Słowa „i z powrotem" brzmią dziś jak ironia. Ale ani czy­telnikom, ani autorowi aluzje czy ironia nawet w głowie nie postały. Rze­czy miały się najzwyczajniej pod słońcem: młody kupiec zapragnął poje­chać z małżonką do Paryża na wystawę światową, wsiedli więc w pociąg i pojechali, wszystko obejrzeli i wrócili. Rosyjscy czytelnicy śmiali się do łez z przygód rosyjskiej pary małżeńskiej dlatego, że życie za granicą było inne: w restauracjach dawali malutkie porcje, wobec czego Mikołaj Iwanowicz musiał zamawiać dużo dań, w hotelu późnym wieczorem nie przynosili samowaru, jedne rzeczy były droższe niż w Rosji, inne tańsze — a wszystko razem dziwne. Zdarzenia, drobne katastrofy i nieporozumienia szalenie przypominały przygody „prostaków za granicą" z książki Marka Twaina, na której wzorował się Lejkin.

Mikołaj Iwanowicz i Głafira Siemionowna Iwanow byli w Paryżu cudzo­ziemcami. Bohaterowie Homo sovieticusa są za granicą jak przybysze z ko­smosu. Do tubylców niepodobni są ani z wyglądu, ani zwłaszcza ze świato­poglądu, stosunku do ludzi, religii, moralności, kultury i polityki.

Aleksander Zinowiew przewidział to jeszcze w Moskwie, stwierdzając, że skoro „warunki społeczne w Związku Sowieckim różnią się od warun­ków społecznych na Zachodzie tak jak warunki biologiczne na pustyni al­bo za Kręgiem Polarnym od warunków biologicznych w Ameryce czy Eu­ropie zachodniej", to przeżyć i dojść do czegoś może w ZSSR tylko osob­nik, odznaczający się szczególnymi, potrzebnymi w społeczeństwie sowie­ckim cechami. W Świetlanej przyszłości, książce napisanej jeszcze w Rosji, to nowe wcielenie homo sapiens nazywa się Sowiecki Człowiek, w skrócie „soczłek". Obejrzawszy „soczłeka" na Zachodzie, Zinowiew nazwał go ho­mo sovieticus, w skrócie „homosos". Brzmienie tych dwu skrótów wymo­wnie ilustruje ewolucję stosunku pisarza do przedmiotu badań. Rzucony w obce środowisko „soczłek" przekształcił się w „homososa”: wszystkie je­go cechy i osobliwości wyszły na jaw, zniknęła otoczka ochronna. „Stoję przed Wami niczym goły", mógłby powiedzieć jak w piosence Galicza bo­hater książki. A mówi: stoję przed Wami całkiem goły.

„Zinowiada" to gatunek niebezpieczny. Niebezpieczny dla pisarza. Czy­telnik zawsze ma skłonność do utożsamiania autora z bohaterami jego książek: Dostojewskiego będzie sądził za gwałt dokonany przez Stawrogina. W swoich poprzednich książkach Zinowiew dopuszczał do głosu wiele postaci; niektóre z nich wyrażały jego myśli. W Homo sovieticus narrację prowadzi w pierwszej osobie. W przedmowie zaś mówi otwarcie: „Sam je­stem „homososem". Zinowiew nigdy jeszcze nie wejrzał tak głęboko w sie­bie przy badaniach nad naturą ustroju sowieckiego. George Orwell, który wiedział o czym mówi, zauważył kiedyś, że „dobre powieści piszą ludzie odważni". Odwaga Zinowiewa polega na tym, że stara się on powiedzieć wszystko o sobie i o innych. Jest to odwaga, która często przypomina wy­zwanie, prowokację, i często wywołuje irytację, uczucie, które budzi w człowieku jego odbita w lustrze odrażająca morda. Gustaw Herling-Grudziński, który świetnie zna i doskonale rozumie literaturę rosyjską, zwrócił uwagę na podobieństwo bohatera Homo sovieticus do Goładkina z Sobo­wtóra Dostojewskiego. Jak wiadomo, pan Goładkin spojrzał w lustro i zo­baczył pana Goładkina. Goładkin młodszy, ten z lustra, był — jak wyjaś­nia Dostojewski — wstydem Goładkina starszego, jego przerażeniem, jego koszmarem. Był to, jak się dowiadujemy, drugi pan Goładkin, ale kropka w kropkę taki jak on sam — krótko mówiąc, jego wierne odbicie...

Koszmarna scena spotkania dwóch Goładkinów w lustrze niemal dosło­wnie powtarza się w przedmowie Zinowiewa do Homo sovieticus: „Mój stosunek do tego osobnika jest dwojaki: kocham go i nienawidzę, szanuję i widzę na wskroś, pełen zachwytu a zarazem przerażenia". Zinowiew mó­wi o sobie i swoim odbiciu i dlatego jest „okrutny i bezlitosny" w opisie „homososa".

Bohater Homo sovieticus, „Ja", jest emigrantem, mieszkającym wespół z innymi emigrantami w pensjonacie w pewnym zachodnioeuropejskim mieście. „Ja" opuścił Ibańsk, ale swój świat zabrał ze sobą. Tematem Homo sovieticus jest to samo, co stanowiło przedmiot poprzednich książek Zino­wiewa: zabiegi o państwowe posady w Instytucie i wznoszenie budowli, której funkcja wyjaśnia się na ostatniej stronie. To, że w Ibańsku posada w Instytucie (Akademii Nauk) zależała od KGB, a w pewnym zachodnioeu­ropejskim mieście od zagranicznych „specsłużb" nie ma znaczenia, tak jak nie ma znaczenia, że w poprzednich książkach budowano Wychodek, Has­ło, Pomnik, a tu — Bank. Ważne jest, że „Ja" się nie zmienił: zmienił, owszem, miejsce zamieszkania, ale przywiózł ze sobą klatkę, w której siedział.

Stanisław Lem napisał kiedyś opowiadanie, którego akcja toczy się na odległej planecie, zamieszkałej przez istoty zdumiewająco podobne do lu­dzi. Ustrój panujący na tej planecie zmusza wszystkich do życia w wodzie, a ściślej — pod wodą. Mieszkańcy tej planety porozumiewać się mogą mię­dzy sobą jedynie bulgocąc. Propaganda robi co może, żeby ich przekonać, że pod wodą żyje się najlepiej, a oddychanie powietrzem (chociaż wszyscy muszą od czasu do czasu zaczerpnąć tchu) jest politycznie niesłuszne. Ce­lem mieszkańców tej dziwnej planety jest ostateczne przejście na rybi spo­sób życia, czyli oddychanie pod wodą. Bohaterowie Zinowiewa, „homososy", tak dalece przywykli do sowieckiego stylu życia, że i na Zachodzie sta­rają się — jak przedtem — oddychać pod wodą. Pensjonat to tratwa, na któ­rej bulgocą wyrwani ze swego naturalnego środowiska sowieccy obywatele.

Na tratwie wszystko doskonale widać: wszystkie cechy „homososa", je­go zalety i wady leżą jak na dłoni. „Homosos" w pełnym wymiarze.

Aleksander Zinowiew, odkrywca praw społecznych kształtujących cha­rakter „homososa", gatunku społecznego najlepiej dostosowanego do ży­cia w sowietyzmie, miał poprzedników. M. Bułgakow opisał w Feralnych jajach sytuację jakby żywcem wziętą z „zinowiady". Pod wpływem czer­wonego promienia odkrytego przez prof. Persikowa ameby rozpoczynają zażartą walkę między sobą: „Nowo narodzone z furią rzucały się na siebie, rwały się na kawałki i połykały... Zwyciężały lepsze i silniejsze. Te lepsze były straszne. Po pierwsze miały objętość mniej więcej dwa razy większą niż zwykłe ameby, po drugie oznaczały się jakąś szczególną złośliwością i ruchliwością". Prof. Sawicz, autor książki Podstawy zachowania człowieka, która cieszyła się dużym powodzeniem pod koniec lat dwudziestych, uwa­ża rewolucję za proces rozbicia, niszczenia wszystkiego, co człowiekowi dał rozwój kultury. Przywódcy sowieckiej rewolucji kulturalnej nazwali ten proces „pierwotną akumulacją uczuć socjalistycznych".

W latach dwudziestych można było (choć tylko nielicznym się to uda­ło) przewidzieć kierunek, w jakim pójdą sprawy. Aleksander Zinowiew po­kazuje rezultat: dojrzałego „homososa" epoki dojrzałego socjalizmu.

Zewnętrznie „homosos" prawie się nie różni od człowieka. Jest to ho­mo. Ale przyrostek -sos hiperbolicznie uzmysławia jedne cechy, likwiduje drugie i wprowadza trzecie — nowe. Do najbardziej rzucających się w oczy cech „homososa" należą oszałamiająca pewność siebie i bezmierna pogar­da dla innych, przede wszystkim dla Zachodu. To zjawisko ma oczywiste przyczyny psychologiczne, ale ma także przyczyny ideologiczne. „Homo­sos" z mlekiem matki wyssał słowa poety „na burżujów z góry patrz" i słowa wodza „byle obywatel sowiecki przerasta o głowę każdego burżuazyjnego urzędasa"... Socjologiczne przyczyny — tj. warunki społeczne — tłumaczą zdaniem Zinowiewa zaciętą wrogość i patologiczną zawiść, jakie żywią do siebie „homososy". Ustrój socjalistyczny — tak brzmi jedno z odkrytych przez Zinowiewa praw — to królestwo miernot, dławiących każdy przejaw talentu. Dlatego we wszystkich książkach Zinowiewa szczególnie cierpią jego ulubieni bohaterowie — ludzie błyskotliwi, utalentowani. Naj­gorzej z nich wiedzie się „Ja": system sowiecki go wypluł, nie ma dlań też miejsca w nowym otoczeniu. Cierpi bardziej od innych, bo jest genialny (s. 155) i wie, że ,,mógłby zapisać się złotymi zgłoskami w historii nauki" (s. 116), tymczasem „społeczeństwo nie jest zainteresowane w tych wielkich odkryciach, dzięki którym twoje imię zapisałoby się złotymi zgłoskami w historii nauki" (s. 120), choć „być może właśnie w ten sposób sądzone mi zapisać się złotymi zgłoskami w historii nauki" (s. 133). W tych dekla­racjach, w których przekonanie o własnej wielkości graniczy niekiedy z megalomanią, przebija jednak czasem brak zaufania do siebie. Wtedy „Ja" dowodzi swojej przewagi „demaskując" wszystkich tych, którzy mogliby zagrażać jego wielkości, jego niepowtarzalnemu geniuszowi. W Przepast­nych wyżynach występuje pisarz, którego mieszkańcy Ibańska nazywają „Prawdziec". O nim Zinowiew pisał: „Jakby nie było, Prawdziec uderza w najczulsze miejsce społeczeństwa ibańskiego. W najważniejsze miejsce. W Jego nerw." W Świetlanej przyszłości Anton Zimin nazywa Gułag „genial­nym dziełem sztuki". „Homosos" „Ja" nie przestaje ironizować na temat „pisarza ziemi rosyjskiej" i „wielkiego dysydenta Sowietów" — Sołżenicyna i Sacharowa. „Homososy" z pensjonatu tylko jeden raz są tej samej my­śli: roztrząsając sprawę „wielkiego dysydenta Sowietów", który ogłosił głodówkę z powodu, który wydaje im się śmieszny, żałosny, wręcz żaden, żeby pomóc drugiemu człowiekowi!

Oszałamiająca pewność siebie, zadziwiająca ciasnota sądów, chorobliwe zadufanie „homososa" są doskonale zobrazowane na przykładzie stosunku mieszkańców pensjonatu do kultury Zachodu. W Homo sovieticus nie po­jawia się ani jedno nazwisko zachodniego pisarza, malarza, aktora, „homososy" nie chodzą do muzeów, ich znajomość kultury zachodniej sprowa­dza się do „pustych filmów w telewizji", których zresztą też nie rozumie­ją, bo nie znają języka. Tym niemniej „homososy" nie przestają sądzić kul­tury Zachodu, „pustej, podrzędnej, ogłupiającej". Ich wyobrażenie o kul­turze ani razu nie wykracza poza ramy wytyczone przez „Literaturną gaze­tę", której rola w homosowietyzacji człowieka zasługuje na osobną analizę.

„Ja" o głowę przerasta innych „homososów" z książki Zinowiewa. Prze­de wszystkim dlatego, że wie, że jest „homososem", specjalnym typem człowieka, przedstawicielem wyższego (mimo kilku niedociągnięć) gatun­ku ludzkiego, do którego należy przyszłość. Po drugie dlatego, że szczegól­nie silny jest w nim impuls kierujący wszystkimi „homososami" — strach.

W 1930 roku bohater sztuki A.Afinogienowa Strach, kierownik Insty­tutu Stymulatorów Fizycznych prof. Borodin oświadczył ze sceny 300 so­wieckich teatrów: „Żyjemy w epoce wielkiego strachu". I dorzucił: „Mleczarka boi się konfiskaty krowy, chłop — przymusowej kolektywizacji, ro­botnik — bezustannych czystek, funkcjonariusz partyjny — oskarżenia o odchylenie, naukowiec — oskarżenia o idealizm, technik — oskarżenia o sa­botaż". Prof. Borodin (którego prototypem był prof. Sawicz) podsumo­wuje : „Strach snuje się za człowiekiem. Człowiek staje się nieufny, zamk­nięty, nierzetelny, niechlujny i niemoralny". W 1930 roku prof. Borodin widział dopiero początek epoki Wielkiego Strachu. Od tamtych lat upłynę­ło ponad pół wieku: strach zmieniał opakowanie, ale pozostał głównym, decydującym czynnikiem kształtującym świadomość sowieckiego „homososa". O autentyczności, adekwatności, jak chętnie mówi Zinowiew, homo sovieticusa stanowi atmosfera strachu, w której żyją wszystkie postacie książki. Trudno dziś znaleźć w całej literaturze światowej książkę, która by tchnęła równie intensywną grozą: „homososy" nadal boją się wszyst­kiego, czego bali się w Rosji, a na dodatek boją się wszystkiego, co widzą na emigracji. Aleksander Zinowiew mógłby do tytułu swej książki dodać:

„Homo sovieticus" — człowiek, który się boi.

,,Ja", który szydzi ze strachu otaczających go „homososów", sam boi się jeszcze bardziej. Boi się bardziej, bo jest inteligentniejszy od innych. Z licznych mądrych spostrzeżeń, trafnych sformułowań i celnych uwag „Ja" na szczególną uwagę zasługuje stwierdzenie faktu: „Jak na razie cechy doj­rzałego „homososa” najlepiej wykształciły się w ludziach sowieckich o sto­sunkowo wysokim poziomie kultury i wykształcenia, a także w kręgu o najwyższej aktywności społecznej, zwłaszcza w środowiskach rządzących, naukowych, w propagandzie, kulturze i oświacie". Ten fakt wydaje mi się bezsporny, podobnie jak i jego przyczyna: ludzie sowieccy „na stosunko­wo wysokim poziomie", „kręgi o najwyższej aktywności społecznej" — bo­ją się najbardziej ze wszystkich. Boją się tego samego, czego się boją wszy­scy obywatele ZSSR, ale — bardziej. Poza zdrowym strachem fizycznym odczuwają jeszcze chorobliwy strach metafizyczny. Ten strach to płód wychowania „dojrzałego „homososa". Przezwyciężywszy marksizm, zrozu­miawszy jego istotę, „Ja", dojrzały „homosos", jest nim jednak na wieki napiętnowany. Przede wszystkim jest deterministą i wie, że historia nie stoi w miejscu; nie ma też wątpliwości, w jakim kierunku zmierza. „Chciałbym choć raz w życiu — marzy „Ja" — choć na krótką chwilę zlać moją myśl i wolę z jakimś strumykiem wielkiej historii". Pragnienie to, potrzeba „zla­nia się z masą", jak się wyraził Majakowski, jest źródłem strachu. Wyrzu­cony z partii J.Piatakow w 1928 roku dał wyraz temu przerażeniu: „Czyż­byście myśleli, że w wielkim przewrocie na skalę światową, w którym na­sza partia będzie czynnikiem decydującym, ja będę poza nią?". W 1938 roku zawtórował mu Bucharin: „Nasze życie jest ciężkie... Ratuje nas wia­ra w nieustający postęp. Jest on jak fala, która rwie brzegi. Jeśli wyjdziecie ze strumienia, fala odrzuci was na bok". Zinowiewowski „homosos" nie mówi o partii, nie używa nawet słowa „postęp", ale dusi go strach, że po­tok historii...