»

Aleksander Fredro: Zemsta

wstęp BN – Mieczysław Inglot

1. Wiadomości ogólne:

O arcydzielności Zemsty pisało wielu krytyków. Na miano pierwszego z nich zasłużył Stanisław Tarnowski, który uznał Zemstę za komihistoryczną oraz hołd złożony przez Fredrę wielkiej przeszłości szlacheckiej. Piotr Chmielowski zaliczył samego Aleksandra Fredrę do kontynuatorów polskiego oświecenia. Innymi badaczami Zemsty byli Ignacy Chrzanowski
i Eugeniusz Kucharski. Juliusz Kleiner sprzeciwił się uznawaniu Fredry za romantyka, gdyż według niego Zemsta była parodią preromantycznej poetyki. Kazimierz Wyka i Tadeusz Boy-Żeleński uważali Zemstę za realne przedstawienie życia prowincji z przełomu XVIII i XIX w. Stanisław Pigoń umieścił czas akcji Zemsty ok. 1815 r., natomiast dzieje samego sporu ulokował na zapadłej prowincji mazowieckiej.

I wydanie Zemsty ukazało się we Lwowie w 1838 r.

2. Geneza Zemsty:

Aleksander Fredro ożenił się w 1828 r. i otrzymał w posagu klucz korczyński z połową starego zamku w Odrzykoniu. Przeglądając papiery (z połowy XVII w.) byłych właścicieli: Piotra Firleja i Jana Skotnickiego, odkrył, że mieszkali oni: jeden w dolnym, drugi –
w górnym zamku i dokuczali sobie nawzajem (m.in. pobicie murarzy pracujących przy murze, proces). Spór zakończyło małżeństwo Piotra Firleja z Zofią Skotnicką. Historię tego sporu wykorzystał Fredro w swojej komedii.

3. Czym jest Zemsta?:

Zemsta uznana była przez wielu badaczy za komedię historyczną, ale w istocie nią nie jest. Świadczą o tym postaci, które Fredro wyraźnie uwspółcześnił sobie. Ponadto brak jest
w Zemście informacji dla reżysera, kiedy rozgrywa się akcja utworu (Fredro czynił tak
w innych utworach historycznych). W Zemście odnajdujemy jedynie notatkę: Scena na wsi.

Zemsta jest więc komedią współczesną, rozgrywającą się w okresie szczególnym, kiedy to kończyła się rzeczpospolita szlachecka. Ukazując początek XIX w. uchwycił Fredro szczególną chwilę, kiedy to w obrębie trzech pokoleń spotkały się trzy różne formacje kulturalne:

a) czasów saskich,

b) epoki stanisławowskiej,

c) epoki postanisławowskiej.

Był to zatem okres gwałtownych przemian historycznych i obyczajowych.

4. Charakterystyka postaci:

a) Cześnik Raptusiewicz – Sarmata, którym rządziła szlachecka buta i bujny temperament. Piastował on, staropolskim zwyczajem, nieograniczoną władzę nad swoją bratanicą Klarą.
W młodości walczył w obronie ojczyzny jako żołnierz konfederacji barskiej, ma zawadiacką przeszłość; bardzo często używa zabawnego zwrotu mocium panie.

b) Rejent Milczek – polski palestrant szlachecki (pracownik aparatu sprawiedliwości), dorobkiewicz z zawodową układnością. Jest pokornym sługą swoich rozmówców, powołuje się na wolę Nieba, ale jest przy tym niezwykle obłudny. Wbrew indywidualnym skłonnościom, poddawał się regułom rządzącym w obrębie warstwy, do której należał. Sam Fredro napisał o swoim bohaterze: W „Zemście” widzę Rejenta jak jezuitę, a przecież zawsze on gotów przepasać szablę.

Postacie Cześnika i Rejenta zbudowane są na zasadzie kontrastu, bowiem oświeceniowi komediopisarze lubowali się w ukazywaniu charakterów kontrastujących. Fredro przejął tę zasadę, lecz pokazał jednocześnie istnienie punktów stycznych między nimi jako ludźmi jednej klasy i jednej epoki. Cześnik był zatem gwałtownikiem, człowiekiem o szerokim geście i rębajłą sejmikowym, obywatelem zamożnym z dziada pradziada, natomiast Rejent – człowiekiem skrytym, skąpym, palestrantem i dorobkiewiczem. Ale obaj byli szlachcicami polskimi, a szlachecki honor i zawziętość decydowały o ich poczynaniach.

c) Wacław i Klara – para kochanków, która występowała jako współbohaterowie (nie odgrywali głównych ról, a rzecz cała działa się w ich interesie) w każdej ówczesnej komedii;

Wacław – pierwszą młodość spędził na nauce w Warszawie. Już jako mężczyzna nie marnował czasu i czarował Podstolinę. Nie czeka on biernie na zrządzenie losu, walczy
o realizację swojego szczęścia (by ukochana została jego żoną). Usiłował nawet wykraść Klarę i nakłonić do zgody na małżeństwo z nią jej opiekuna – Cześnika. Był człowiekiem nowej formacji kulturalnej. W swoje ręce wziął los swój i Klary, zmierzając do celu wbrew rozsądkowi w imię miłości i nadziei (gotów był nawet na śmierć).

Klara – przypomina swoją imienniczkę ze Ślubów panieńskich Aleksandra Fredry. Jest świadoma granic, których nie wolno jej – jako kobiecie – przekroczyć, nie pozwala więc się ukraść (miłość jej nie zaślepiła i potrafiła przejrzeć taktykę ukochanego). Klara udowodniła Wacławowi, że panuje nad sytuacją, że o miłości myśli poważnie i nie traktuje jej jak nieustającej sielanki pięknych słówek. Jest kobietą zdolną do czynnego współdziałania
w budowie wspólnego szczęścia.

d) Podstolina – na podstawie lektury oświeceniowych komedii można się zorientować,
że prototypem pięknej Hanny była prawdopodobnie podstolina Zdawnialska z komedii Woltera Syn marnotrawny. Nie tylko umiała się kochać, ale także lubiła rachować. Była ładną, starzejącą się kobietą, której żal było marnować reszty życia w samotności.

e) Papkin – postać o niezwykle bogatym rodowodzie literackim, sięgającym po czasy starożytne (przykłady: Pyrgopolicines był główną postacią komedii Plauta Żołnierz samochwał, tytułowy Falstaf  Williama Szekspira, postać Papagena z opery Mozarta Flet czarodziejski, Figlacki z komedii Bohomolca). Wykazuje on także podobieństwo do postaci żołnierza – samochwała, tzw. kapitana z komedii włoskiej dell’arte. Papkin żyje
w świecie fikcji, na świat patrzy poprzez pryzmat przeczytanych utworów, jakichś rycerskich opowieści miłosnych. Bohaterem tychże opowieści czynił się Papkin, gdy pragnął odegrać rolę wojownika lub amanta. Wśród licznych zalet, jakie sobie przypisywał był też talent poetycki. Fredro przypomniał modną, typową na przełomie XVIII i XIX w. postać pieniacza, zbierającego resztki z pańskiego stołu. Być może pochodził z bogatej rodziny, znał dworski obyczaj, był modnym kawalerem. Resztki swojej fortuny przehulał, żył z usług świadczonych panom i z kart. Jedna z nielicznych postaci, która zastanawiała się nad sensem życia, dlatego to w jego usta włożył Fredro refleksję niemal stańczykowską:

Wdzięczność ludzi, wielkość świata –

Każdy sobie ma na względzie,

A drugiego za narzędzie.

f) Dyndalski – marszałek Cześnika, Śmigalski – dworzanin Cześnika, Perełka – kuchmistrz Cześnika.

4. Dlaczego zamek?:

              Akcja komedii została umieszczona w zamku, co nie jest przypadkowe. Od czasu, kiedy Horacy Walpole w utworze o gotyckim Zamku w Otranto połączył historię przygód rycerskich z pierwiastkami sentymentalnymi, zamek lub klasztor stawał się współbohaterem akcji. Lał w ten sposób podwaliny pod powieść gotycką – pełną awanturniczych przygód, tajemniczych upadków i przypadków, tajemniczych wypadków i przypadków zbliżających rozstrzygnięcie losów prześladowanych kochanków. Sprężyną nadającą ruch postaciom była albo tajemnica zamku, albo spór o zamek. Ta tematyka nie była obca Fredrze jako autorowi takich dzieł, jak Hedwiga, Walka, Alfred czy Złamanie wiary.

5. Parodia w utworze:

Fragment z rzeczywistych dziejów starego zamczyska posłużył w Zemście Aleksandrowi Fredrze za pretekst do nasycenia utworu elementami parodii:

a) ludzi sobie współczesnych umieszcza w zamku – komiczny kontrast pomiędzy „poetyckością” miejsca akcji a „prozaicznością” postaci,

b) walka nie toczy się o zamek, a o mur graniczny – ilustracja ironiczna ulubionych przez romantyków ruin,

c) bohaterowie walczą za pomocą kijow,

d) scena końcowa: Cześnik – tyran zmusza Klarę do małżeństwa, ale na złość przeciwnikowi nakazał ślub kochającej się parze.

Zemsta jest kolejnym utworem, w którym żartobliwe obrachunki pisarza z konwencjami preromantyzmu i romantyzmu stanowiły jedno z najwybitniejszych źródeł komizmu. Aleksander Fredro wprowadził czytelników w świat historycznie prawdopodobnych postaci, pokazał elementy prawdy o staropolskim obyczaju, a także – jako sympatyk tego obyczaju – pokazał wady szlacheckie w kontekście łagodzącym ostrość ich społecznej wymowy,

6. Język utworu:

a) system gramatyczny języka pisarza jest nowożytny, a nalot archaiczny nie sięga dalej niż po czasy stanisławowskie;

b) ortografia:

- występowanie „o” zamiast „ó” (np. sprobuje),

- występowanie „é” pochylonego;

c) rzadkie archaizmy (np. czwałem),

d) regionalizmy małopolskie (np. jendyk, miesce, śrebrny),

e) język ubogi w porównania czy metafory jest maksymalnie zbliżony do mowy potocznej (dużo partykuł, np. tfy, hę, fiu, ba, he, mru mru; dużo przekleństw),

f) przysłowia stanowią często pointę (występują zwroty łacińskie, makaronizmy, zwroty urabiane na wzór przysłów):

* Komedia zostaje rozpoczęta i zakończona przysłowiem i zwrotem przysłowiowym: Nie masz nic tak złego, żeby się na dobre nie przydało oraz Zgoda, a Bóg wtedy rękę poda,

g) indywidualizacja języka postaci:

* Bohaterowie mają swoje powiedzonka (Cześnik – język przeplatany latynizmami, z rzadka makaronizmami, porównania czerpane z języka myśliwskiego; Rejent – latynizmy, sasko-sarmacki język podręczników retoryki jezuickiej).

7. Budowa utworu:

Zemsta jest komedią napisaną ośmiozgłoskowcem trocheicznym ze średniówką po 4 sylabie. Większość występujących rymów to rymy żeńskie, niegramatyczne.

8. Treść utworu:

Cześnik w towarzystwie Dyndalskiego rozważa dobra Podstoliny – chce się żenić. Wchodzi Papkin, któremu Cześnik opowiada o Rejencie, a następnie mówi o swoich zamiarach małżeństwa. Papkin jest potrzebny Cześnikowi do prawienia komplementów i rozmawiania
z damą. Papkin myśli, że gdy Cześnik poślubi Podstolinę, on dostanie Klarę. Śpiewa piosenkę o kotku. Wchodzi Podstolina, więc Papkin opowiada jej o zamiarach Cześnika. Wpada Cześnik – walka na murze.

Klara i Wacław rozmawiają w altanie. Wacław chce ją wykraść, ale Klara się nie zgadza. Scena na murze – służący Cześnika biją się z murarzami. Rejent i Cześnik wykrzykują przez okna. Całą sytuację obserwuje schowany za rogiem Papkin. Wacław poddaje się Papkinowi jako komisarz Rejenta, próbując przy tym namówić Cześnika do zgody. Ten jednak go wypędza. Wacław, obiecując Papkinowi złoto, wyznaje, że kocha Klarę i jest synem Rejenta.

Wacław wygłasza Klarze monolog posobny do Ody do młodości Mickiewicza. Klara każe Wacławowi prosić Podstolinę o pomoc. Wchodzi Podstolina, a Wacław rozpoznaje w niej znajomą z czasów studenckich. Obydwoje wyrzucają sobie zdrady (oraz to, że Wacław kłamał, że jest księciem Radosławem).

Papkin chce zdobyć Klarę, a ta żąda próby posłuszeństwa, wytrwałości, śmiałości (Jeśli nie chcesz mojej zguby / Krokodyla daj mi luby).

Cześnik obwieszcza Papkinowi o swoich zaręczynach z Podstoliną i wysyła go do Rejenta jako posłańca, chcąc wyzwać Rejenta na pojedynek. Rejent z murarzami spisują wspólnie oskarżenie na Cześnika. Przychodzi Wacław. Rejent, chcąc zrobić na złość Cześnikowi, chce ożenić się z Podstoliną. Papkin w poselstwie u Rejenta jest zuchwały, potem podszyty strachem, spuszcza z tonu. W momencie, gdy pojawia się Podstolina, Rejent wygłasza mowę powitalną.

Papkin, powróciwszy do Cześnika, oddaje mu list, w którym donosi o zdradzie Podstoliny. Papkin rozpacza, bo uznał, że Rejent otruł go winem i pisze testament.

Cześnik pisze z Dyndalskim list (od Wacława do Klary => słynne mocium Panie). Wacław przychodzi do Klary, by powiedzieć o zamiarze ojca, wpada Cześnik ze swoimi sługami
i przymusza Wacława do poślubienia Klary. W ten sposób chce się zemścić na Rejencie.

Rejent przychodzi do Cześnika (następuje pojedynek) i dowiaduje się o ślubie. Wacław
z Klarą proszą o zgodę swoich opiekunów. Dochodzi do zgody i następuje wesele.

4

Por. M. Inglot: Wstęp. W: A. Fredro: Zemsta. Wrocław 1971, s. IV.

Por. przypis 1, s. IX.