»

Aleksandra Okopień – Sławińska Relacje osobowe w literackiej komunikacji

Podstawowy schemat relacji osobowych ześrodkowanych w utworze literackim wspólny jest wszelkim aktom językowej komunikacji.  Zależnie od pełnionej funkcji wobec tego aktu wyodrębnia się trzy główne role osobowe:

Ø      Nadawcy: tego, który mówi;

Ø      Odbiorcy: tego, do kogo się mówi;

Ø      Bohatera: tego, o kim się mówi.

Wszyscy mogą istnieć realnie w zewnętrznym świecie, ale to istnienie jest dla samego aktu komunikacji najzupełniej obojętne. Koniecznymi bytami są nadawca i odbiorca tekstu, który tylko mówi o bohaterze. Nie można jasno określić maksimum osób, które pełniłyby owe funkcje. Należy jednak sprecyzować dopuszczalne minimum: każda z ról może być przypisana innej osobie, ale możliwe jest także kumulowanie ról:

Ø      Nadawcy i bohatera (Tomek mówi Krzyśkowi o sobie)

Ø      Bohatera i odbiorcy (Krzysiek mówi Tomkowi o nim samym)

Ø      Nadawcy i odbiorcy  (Krzysiek mówi sobie o Tomku)

Ø      Możliwy jest jeszcze monolog wewnętrzny na własny temat (Krzysiek mówi sam o sobie)

Rola nadawcy jest szczególnie eksponowana ze względu na niemożliwość redukowalności, obecność w każdej sytuacji komunikacyjnej i na każdym poziomie komunikacyjnym oraz dlatego, że od niej uzależniony jest układ obu pozostałych.

Podmiot wypowiedzi – nadawca w obrębie tekstu i poprzez tekst. Najprostszy przypadek przedstawiają wiersze – wyznania (monolog jednej postaci), dramaty wprowadzają komplikację ilościową, najbardziej złożoną sytuacją jest zwielokrotnienie stopni upodrzędnienia (Krzysiek mówi                o Tomku, który mówi o Marcinie). Taka sytuacja właściwa jest narracji epickiej, której wyznacznikiem jest podporządkowanie mowy bohaterów narratorowi. Każdy bohater, a więc postać przedstawiona przez narratora, może stawać się narratorem opowiadając o innych postaciach.

Zawartą w tekście informacje można podzielić na dwa rodzaje:

Ø      Informacja stematyzowana – znaczenie użytych słów i zdań. Może ona pochodzić                                 z wypowiedzi samej postaci, współpartnerów, czy też narratora.

Ø      Informacja implikowana – dotyczy reguł tekstu. Kryje się tylko w mowie samej postaci. Postaci milczące zatem mogą być przedstawione tylko w sposób stematyzowany. Każda wypowiedz niesie informacje implikowaną o nadawcy, nie każda jednak charakteryzuje go                                  w sposób stematyzowany (ukrycie narratora poza światem przedstawionym).

Oba typy informacji pochodzą z różnych złóż tekstu, zasięgiem i ujawnianiem w tekście. Stematyzowana ujawnia się bezpośrednio.

Implikowana natomiast ujawnia się tylko pośrednio – dotyczy ona organizacji tekstu i jego walorów niewysuwających się na pierwszy plan. Jest to po prostu konkretne użycie systemu językowego przez nadawcę. Powstaje ona w wyniku socjologicznej interpretacji sposobów wypowiedzi.

Może się zdarzyć, że w tekście zachodzi konflikt pomiędzy informacją stematyzowaną, a implikowaną silniejsza okazuje się informacja implikowana i to ona decyduje o sposobie zinterpretowania informacji stematyzowanej. Jeśli natomiast zachodzi konflikt pomiędzy informacjami stematyzowanymi zawsze silniejszą okazuje się ta, która jest na wyższym poziomie. Może także istnieć konflikt pomiędzy informacją stematyzowaną, a implikowaną niższego rzędu, czyli kiedy                         z werbalnego zachowania bohatera wynika wątpliwość sądów o nim dokonywanych przez narratora.

W utworze literackim narrator nie jest instancją najwyższą, nie panuje nad wszystkimi regułami tekstu. Wyższym od niego okazuje się autor wewnętrzny, który jest podmiotem całego utworu, sterujący wszelkimi regułami. Autor wewnętrzny jest najważniejszą instancją nadawczą występującą w każdym dziele literackim.

Narrator nie panuje w pełni nad wypowiedziami bohaterów. Może je komentować, przemilczeć, wprowadzić w wybranym przez siebie momencie lecz nie ma możliwości ich modyfikacji. Zastaje je jako gotowe konstrukty, którymi może w pewien sposób dysponować. Ma zatem władzę tylko nad informacją stematyzowaną, poza jego zasięgiem pozostaje informacja implikowana, która dotyczy reguł jego budowy.

Naczelna instancja nadawcza, której byt implikowany jest przez informację metajęzykową. W obrębie tekstu nie przynależy do niej żadna wypowiedź, nie przedstawia jej także żadna informacja stematyzowana, ani narrator ani bohater nic nie wiedzą o jej istnieniu. Można jednak przypisać jej pewne wypowiedzi metajęzykowe nierozdzielnie z utworem zrośnięte, które stanowią komentarz do tekstu głównego: tytuł utworu, tytuły rozdziałów, motta i przypisy autorskie. Implikowana informacja metajęzykowa wskazuje na nadawcę – sprawcę wypowiedzi, a równocześnie zaszyfrowuje w tekście jego wizerunek.

Podmiot jest najwyższą utrwaloną w tekście instancja nadawcza, który ma być tylko funkcjonalny tzn. nie jest obecny poza tekstem.

Każdy akt komunikacji zakłada zespolenie działań nadawcy i odbiorcy. Najniższy poziom nadawczy              w obrębie utworu tworzą mówiący bohaterowie. Najwyższy jest wtedy, gdy adresatem wypowiedzi jest bohater milczący. Gwarancją więzi pomiędzy nadawcą, a odbiorcą jest obopólna i jednakowa znajomość kodu realizowanego w utworze. Wszelkie nieporozumienia w obrębie tekstu mają miejsce tylko, gdy jest to zabieg celowy.

Rzeczywisty odbiór tekstu jest jedynie czystą potencjalnością. Idealny odbiorca musiałby rekonstruować znaczenie tekstu, które zostało mu nadane w momencie jego tworzenia. Na tym poziomie utworu przysługuje mu tylko jedno znaczenie. Na ostatnim poziomie odbioru dzieła dotyczących konkretnego czytelnika dzieło może ujawnić nieograniczoną wielość znaczeń nowych lub odmienionych, zależnie od tego, w kontekście jakich reguł zostanie odczytane. Żaden konkretny czytelnik nie dysponuje taką prywatną świadomością kodu, która pozwoliłaby mu ujawnić wszystkie możliwe sensy dzieła.

1