»

Alina Kowalska

DZIEJE  JĘZYKA  POLSKIEGO  NA  GÓRNYM  ŚLĄSKU W  OKRESIE HABSBURSKIM (1526-1742)

              Górny Śląsk jest pojęciem geograficznym i historycznym. Granice jego prawie nigdy nie pokrywały się z podziałami administracyjnymi i w ciągu wieków ulegały pewnym zmianom.
W XV wieku, kiedy wykształciło się to pojęcie, terytorialnie odpowiadał Górny Śląsk byłej dzielnicy opolsko-raciborskiej. W XIX wieku określano tą nazwą całą ówczesną rejencję opolską, obejmującą oprócz dawnych powiatów górnośląskich także trzy dolnośląskie: nyski, grodkowski i kluczborski. Zgodnie z tym w monografii Górny Śląsk nazwą tą określono teren sięgający od Cieszyna do Kluczborka i od Katowic po Nysę, wyodrębniając w nim trzy regiony: cieszyński, bytomsko- katowicki i opolski.

s.5

              Pewne zastrzeżenia może budzić uwzględnienie okręgu nyskiego i kluczborskiego, nie należących pierwotnie do Górnego Śląska. O objęciu ich badaniami zadecydowało znaczenie tych ośrodków dla życia kulturalnego i religijnego Górnoślązaków w interesującym nas okresie oraz włączenie ich w nowszych czasach do tego regionu. W dobie habsburskiej podlegał Górny Śląsk zarówno oddziaływaniu katolickich szkół średnich, pomyślnie rozwijających się
w należącej do biskupów wrocławskich Nysie, jak i wpływom literatury protestanckiej, powstającej w środowisku byczyńsko-kluczborskim i obejmującej swym zasięgiem polską ludność ewangelicką z całego Śląska.

              Ramy czasowe badań wyznaczają czynniki polityczne. W 1626 roku królem Czech, do których od XIV wieku należał Śląsk, został Ferdynand Habsburg i do 1742 roku cały Górny Śląsk pozostawał pod panowaniem tej dynastii. Uwzględniając zmiany zachodzące w sytuacji polityczno-ustrojowej Śląska oraz w stanie i zasięgu socjalnym języka polskiego w tej dzielnicy, wyróżniam w okresie habsburskim dwa podokresy: czeski i austriacki oznaczone w dalszych rozdziałach jako OI i OII. Cezurę między nimi stanowi rok 1620, w którym, po bitwie pod Białą Górą, Czechy utraciły autonomię polityczną i koncepcję samodzielności ustrojowej Korony Czeskiej zastąpiono koncepcją scalonego organizmu monarchii habsburskiej, w której stopniowo malał prestiż języka czeskiego a coraz większą rolę odgrywać zaczął język niemiecki.

              Osłabienie wpływów czeskich odbiło się początkowo korzystnie na sytuacji języka polskiego, który w szerokim zakresie zaczęto stosować na Górnym Śląsku w kancelariach miejskich, sądownictwie i w związkach rzemieślniczych, ale pod koniec panowania Habsburgów coraz częściej wprowadzano do tych instytucji język niemiecki. Niekorzystnie odbiła się nowa sytuacja polityczna na kontaktach kulturalnych Śląska z Polską. Następstwem tego było osłabienie więzi łączącej w XVI wieku polszczyznę górnośląską z ogólnopolskim językiem literackim, co prowadziło do obniżenia poziomu śląskiego piśmiennictwa oraz do partykularyzmu i konserwatyzmu językowego.

s.5-6

              Stosunkowo najdokładniej przedstawione zostaną losy i stan polszczyzny w okręgu bytomsko-katowickim, obejmującym zwarty obszar miast przemysłowych od Mysłowic po Gliwice oraz przylegające do niego okolice Toszka, Lublińca, Woźnik i Pszczyny. Znaczna część tego obszaru wchodziła w czasach habsburskich w skład dwu państw stanowych: bytomskiego
i pszczyńskiego i należała pod względem kościelnym do diecezji krakowskiej. Z terenów tych zachowały się liczne materiały archiwalne pozwalające zbadać kształtowanie się urzędowej odmiany ówczesnej polszczyzny górnośląskiej oraz stanowisko języka polskiego w stosunku do czeskiego i niemieckiego. Mniej wiemy o dziejach i stanie języka polskiego w księstwie cieszyńskim i opolsko-raciborskim. Dotyczy to zwłaszcza XVI wieku, w którym językiem urzędowym był w tych księstwach prawie wyłącznie język czeski, zachowujący tę funkcję
w szerokim zakresie także w XVII i na początku XVIII wieku. W związku z tym szesnastowieczną odmianę urzędową reprezentują w tej pracy głównie rękopiśmienne teksty
z okręgu bytomsko-katowickiego, dopiero w od- niesieniu do XVII i 1. połowy XVIII wieku można było poszerzyć tę skromną bazę materiałową o odpowiednie źródła opolskie i raciborskie.

              Odmianie urzędowej, ściśle związanej z lokalnym podłożem gwarowym, wyraźnie przeciwstawia się odmiana literacka, reprezentowana przez drukowane utwory poetyckie
i prozaiczne nielicznych pisarzy śląskich, wśród których na pierwszy plan wysuwają się: w XVI wieku Olbrycht Strumieński z Mysłowic, na początku XVII wieku kuźnik z okolic Szopienic Walenty Roździeński i poborca cła w Pszczynie Piotr Wachenius, w 2. połowie tego stulecia pastorzy z okręgu byczyńsko-kluczborskiego Adam Gdacjusz i Jerzy Bock, natomiast
w 1. połowie XVIII wieku pisarze protestanccy działający w Cieszynie, lecz pochodzący o okolic Byczyny, Jan Muthman i Samuel Ludwik Zasadius oraz nauczyciel szkoły byczyńskiej Jan Kośny. Naszą wiedzę o normach językowych obowiązujących w tej odmianie polszczyzny śląskiej uzupełniają informacje zawarte w ówczesnych gramatykach i słownikach, przeznaczonych głównie dla mieszkających na Śląsku Niemcó...