»

W książce omówione zostają III typy analiz współczesnych utworów literackich, które wychodzą od jakości zmysłowych- barwy, kształtu, dźwięku.

Analiza pozawerbalna

Analiza lingwistyczna

Analiza relacji przestrzennych

Pierwsze zetknięcie z poezją wymaga postawy zabawowej, gdyż jest ona wyrazem stanów emocjonalnych dziecka. przeżycie poezji współczesnej musi się odbywać stosunkowo wcześnie, gdy młody człowiek nie zdążył jeszcze oswoić się z cała gamą sądów i nazewnictwa poetyckiego, typu. „ turpistyczne posmaki” czy „ epigoni dadaistów” itp.

Analiza pozawerbalna-

Dziecko jak człowiek prymitywny nie wyraża swych uczuć poprzez prawdziwą poezję, lecz poprzez np. taniec, krzyk, śpiew, podskok. Są to reakcje dla dziecka naturalne. Następuje jednak proces autonomizacji słowa w zabawie. Dziecko bawi się słowem, traktując je jak fizyczny przedmiot, postępuje z nim jak poeta. W tym okresie relacja dziecka ze światem traci charakter zmysłowy i nabiera perspektywy językowej. Małe dziecko zmierza w stronę aktu twórczego przenosi bowiem fantastyczną przestrzeń baśni do fizycznego świata. Charakterystyczny jest tu brak granicy między faktem realnym a zmyślonym. Starsze dziecko odkrywa tę granicę między fikcją a rzeczywistością, jednak nie traktuje jej zobowiązująco. Jest odbiorcą utworu literackiego, który sam sytuuje swe emocje w tekście, np. na ulubionym bohaterze. „ Rozpycha” to dzieło, traci ono swą autonomię, dlatego zabezpieczenie dzieła literackiego powinno iść w kierunku tworzenia u odbiorcy dystansu, który pozwoli mu zrozumieć świat ukształtowany w słowie. Relacja JA    ----- SLOWO-----SWIAT [ ja- obserwator czy uczestnik? Słowo- potoczne czy poetyckie? świat – realny czy fikcyjny?] .

              Pierwsza faza kontaktu dziecka z książką ma charakter synkretyczny ( łączy różne cechy kontaktów kulturowych), dziecko czuje się uczestnikiem rzeczywistości, słowo zespala się dla niego z ruchem, tańcem, rytuałem. Znamienny jest odbiór intuicyjny tekstu. Ze względu na brak dystansu dziecka dzieło literackie nie posiada tu swego istotnego sensu istnienia w słowie. Warto ukazać dziecku, że np. materiał dźwiękowy podporządkowany jest muzyce, ruchowy tańcu, a słowny literaturze. Wyodrębnienie utworu literackiego z potoku różnych zjawisk kultury sprawia, że dziecko staje się obserwatorem wartości językowych [ w wieku 11/12 lat]. Obserwator to znak, że dziecko zaczyna świadomy kontakt z literaturą. Uczestnik zmienia się w obserwatora. Zanim to przejście nastąpi trzeba zastosować analizę pozawerbalną, która wykorzystuje łatwość przekładu słowa na gest, barwę, kształt, dźwięk. Dziecko- mały odbiorca sztuki wypowiada się więc na jej temat poprzez zabawę. Analiza ta poszukuje pozasłownych sposobów konkretyzacji utworu. Wykorzystuje ekspresyjną naturę dziecka, wyzwala wyobraźnię dziecka, kształci postawę gotowości do sztuki. Kształci intelekt w sposób zabawowy. Przekłada tekst literacki na wypowiedź plastyczną, ruchową, dźwiękową, które bliskie są mentalności dziecka.

              W młodszym wieku szkolnym do 10 roku życia przeważa myślenie konkretno-obrazowe, nie pojęciowe, [ przykład w „ Antku”- lekcja]. Świat dziecka wypełniają bowiem obrazy, czyli ikonosfera. Rysunek zawsze poprzedzał pismo, wyraża marzenia dziecka. najlepszy jest przekład intersemiotyczny baśni, nowel, opowiadań, w których występuje obrazowanie bezpośrednie. W  utworach metaforycznych brak obrazowania bezpośredniego, jednak w rysunku może pojawić się udosłownienie metafory, co ją wyjaśnia lub wywołuje efekt komiczny. Ważne jest porównanie metafory w rysunku do metafory w wierszu. Istnieje też praktyka rysowania, przy odpowiednio dobranym do utworu literackiego tle muzycznym, który jest kontekstem interpretacyjnym utworu.

              Istotny jest też przekład na język mimiki i gestu, dziecko w rysunku lub na swej twarzy ukazuje szereg zmieniających się masek wyrażając emocje bohatera utworu [ np. Pana Twardowskiego w balladzie „ Pani Twardowska]. Jest to poszukiwanie ekwiwalentów słownych dla wyrażenia emocji. Po tych zabawach warto przejść do opisu osoby, jej twarzy, dla opisania nastroju, np. usta w podkówkę. Przekład intersemiotyczny może być dokonywany w konwencji realistycznej, symbolicznej i abstrakcyjnej. { ZAPIS IKONICZY to rysunek i diagram, najłatwiej nimi operować, wyrażają ukryty sens w słowie}.

              Intonacja- celowa zmiana głosu w obrębie wypowiedzi językowej, pełni funkcję wskaźników ekspresyjnych i logicznych. Dla intonacji znamienne są znaki suprasegmentalne- ton mowy zwróconej do dziecka, siła, barwa itp. kierują one dziecięcym procesem odbioru literatury. Realizacja tekstu poetyckiego może być graficzna lub akustyczna. Czytanie tekstu może być głośne lub mentalne. Istnieją teksy, które ze względu na kształt wizualny nie pozwalają się głośno odczytać, tzw. carmina figurata- np. „ Wąż” Kerna, zapis w kształcie węża. Intonacja posługuje się środkami suprasegmentalnymi, jest przejściem od analizy pozawerbalnej do werbalnej. Jest przygotowaniem do pełnych wypowiedzi językowych. Intonacja to pierwszy sygnał komunikacyjny jaki odbiera dziecko w kontakcie z ludźmi, ma więc wartość informacyjną, np. ciche słowa uspakajają dziecko. Metoda włączenia elementu intonacyjnego w strukturę utworu realizowana jest przez pośrednika- nauczyciela, który staje się badaczem tekstu i poprzez swą interpretację głosową przedstawia uczniom swój plan dydaktyczny.

              Dziecko poznaje rzeczywistość dzięki mechanizmom przyswajania i przystosowywania, dlatego powinno naśladować dobre wzory.

Ø       przekład intersemiotyczny- rysunkowe interpretacje utworów, pozwalające dziecku przeżyć je emocjonalnie.

Ø       Udosłownienie metafory- to co abstrakcyjne pod wpływem rysunku staje się dosłowne.

Przekład tekstu na ruchowe formy- np. naśladowanie ciałem i gestem ruchu słońca. Ruchowe formy to tzw., gry dramatyczne, które uświadamiają dziecku elokwencję ciała. W grach tych łączy się dźwięk i słowo jak w filmach animowanych.

Wykorzystanie instrumentów muzycznych- na podstawie tekstu wiersza dzieci wydobywają na instrumentach głosy ptaków i zwierząt itp.

Utwór skierowany do dziecka jest materiałem do przeżywania, dziecko może go wypowiadać w różnym materiale: tańcu, ruchu, śpiewie, muzyce, rysunku. Wychowanie plastyczne, muzyczne i język polski powinno kształcić pełnego odbiorcę sztuki.

Niebezpieczeństwo przyszłych odbiorców poezji współczesnej wyraża się tym, że utożsamiać będą wiersz = rym. A przecież rym jest dziś chętnie usuwany poza obręb mowy wiązanej. Nie należy zaczynać nauki o wierszu od wskazania rymów, gdyż to popadanie w stereotyp.

Analiza pozawerbalna angażuje wyobraźnię plastyczną ucznia, stereotypową i twórczą. Klucz do metafory tkwi w wyobraźni dziecka. Uczeń nie znając terminu metafory sam poznaje mechanizm i sposób jej rozumienia. Celem tej analizy jest w miarę upływu czasu coraz większa samodzielność ucznia w projektowaniu własnego modelu odbioru dzieła. Problemy z dziedziny poetki nie objęte analizą przez dzieci, pojawiają się w przyszłości, na wyższym poziomie nauczania. Metoda analizy pozawerbalnej jest próbą wprowadzenia ucznia do literatury, poprzez bliskie mu elementy jego rzeczywistości: koloru, dźwięku, ruchu, splecione z pomyśle zabawy, wyrażają to, co nie zawsze dopowiedziane jest w sztuce. 

Analiza lingwistyczna- gdy bohaterem utworu jest język i na nim koncentrują się działania poetyckie autora, eksponuje wartość słowa. Zabawa słowami!!!! Łączy analizę pozawerbalną z lingwistyczną [ Brzechwa, Tuwim, Białoszewski, Chotomska]. Analiza proponuje poetyckie łamigłówki. U Białoszewskiego ruch wyobraźni poetyckiej cofa się do mroków zapomnianego dzieciństwa, sposób kontaktu z przedmiotem bliski jest mu naturalnej reakcji dziecka. Poetyka Chotomskiej wprowadza w poezję Białoszewskiego, jest jej dziecięcym komentarzem i inspiracją. Zabawy językowe skupiają się wokół słownictwa, frazeologii, eufonologii. Uczniowie zauważają, że pomysł wiersza kryje się w odpowiednim doborze słów, np. „certa certuje się” bo nie chce być złowiona przez rybaka u Chotomskiej. Praktyka językowozabawowa dzieci dopuszcza wszelkie powiedzonka, wyliczanki itp. Jako motywacja wystarcza im funkcja ludyczna.   

              W szkole panuje zasada przechodzenia od języka ucznia do nauczyciela- zasada pracy w szkolę posiada dwustopniowy układ komunikacyjny.

Analiza relacji przestrzennych- identyfikacja granicy góra-dół, zewnątrz- wewnątrz, otwarte-zamknięte. Np. „ na niebie gwiazdy na ziemi jaskry”; „ łabędzie na ruczaju kormorany w budzie mieszkają”. Dzięki tej analizie uczeń rozpoznaje typologię przestrzeni i projektuje reguły granic dobra i zła. Znamienna jest tu także archetypiczna funkcja barwy np.” czarne kormorany”/ „ białe łabędzie”, barwa podkreśla wartość pól semantycznych poszczególnych wyrazów, potwierdza sytuację moralną i przestrzenną, to co czarne – zamknięte, białe – otwarte. Funkcja barwy pozwala dostrzec wzajemne relacje semantyczne obu języków- koloru i słowa, kształt i barwa przedmiotu wyrażone w języku poezji wprowadzają w problematykę metafory. Przestrzeń w dziele wymaga umowy między czytelnikiem a poetą zakładającą wspólnotę doświadczenia kulturowego, relacja mikrokosmos utworu a makrokosmos świat pozostaje wtedy w ścisłej relacji.

Wg A. Baluch zainteresowanie w szkole skupia się na uczniu, nie na tekstach, uczeń przez samodzielne działanie z pozycji badacza wchodzi w kontakt z nowo poznawaną rzeczywistością literacką. W badaniach A. Baluch w klasie V uczonej wyżej wskazanymi III analizami, I miejsce uzyskała „ zabawa słowami” – analiza lingwistyczna. Świadczy to o budzącej się potrzebie myślenia abstrakcyjnego w wieku 11 lat, skupionego na słowie, formie wewnętrznej i jego funkcji w całości wypowiedzi literackiej.

[ analiza werbalna- oparta na próbie logicznego wczytania się w tekst].

Mitograficzne kierunki badań literackich pojmują interpretację dzieła jako ujawnianie w nim obrazów archetypicznych będących świadectwem ciągłości tradycji kultury europejskiej. Np. „ Pudełko zwane wyobraźnią” Herberta. Kultura wykształciła mity, wspólne kręgowi cywilizacyjnemu, narzuciła rygory wyobraźni, które są stale obecne w naszym sposobie myślenia i przeżywania. Język poetycki przekazuje informacje o rzeczywistości i o przeżyciu jej przez nadawcę.

1