»

Alicja Helman „Film gangsterski”

1)     próba charakteryzacji gatunku

-          film gangsterski – film o losie gangstera w okresie prohibicji

-          kino gatunków – rytuał:

§         dualizm

§         powtarzalność (wzory, schematy akcji, relacje, struktura finału)

§         kumulatywność (nagromadzenie obrazów, sytuacji, tematów)

§         przewidywalność

§         nostalgiczność („stare, dobre czasy”)

§         symboliczność (rekwizyty, zachowanie, miejsca – np. miasto metaforą zamknięcia, uwięzienia, korupcji i zepsucia)

§         funkcjonalność (próba rozwiązania sprzeczności kultura-kontrkultura)

-          tematy męskie

-          przeciwstawienie jednostki/grupy społeczeństwu

-          z zasady gangster nie może osiągnąć tego, czego pragnie

-          świat zimnej krwi – palec na cynglu

-          narodowość gangstera: Włoch (Rico, Tony) lub Irlandczyk (Tom)

-          niski klucz oświetlenia

2)     zarys dziejów filmu gangsterskiego

-          film gangsterski jako narzędzie krytyki społecznej (początkowo)

-          początki i wzory:

§         I faza rozwoju – Warner Bros (szorstki, idiomatyczny dialog, odgłosy strzałów, jazdy autem, brzęk szkła, muzyka), 1930-1932 kilkadziesiąt filmów gangsterskich, m.in. „Mały Cezar” (Mervyn LeRoy, 1930), „Wróg publiczny” (William Wellman), „Człowiek z blizną” (Howard Hawks). Archetypiczne wzorce, podstawowe modele fabuł, postaci (kreowanych przez: Edward Robinson, James Cagney, Paul Muni, potem Humprey Bogart)

§         „Mały Cezar”: szara tonacja zdjęć, Dave Jennings konotuje neutralność spojrzenia, w partii finałowej ekspresjonistyczne akcenty. Akcja: czas teraźniejszy, linearnie, konflikty dosłownie, grubą linią, oddzielone prawo i bezprawie, kamera niewidoczna, plany średnie z poziomu oka, niefinezyjne oświetlenie, mało zbliżeń (tylko ikonografie gangsterskiego kina i twarz Rico)

§         „Wróg publiczny”: Tom Powers – dynamiczna postać, witalność; model stosunku gangstera do kobiet: Tom wyciska Kitty grapefruita w twarz po kłótni o drinka. „Tom ginie na ulicy z rąk konkurencyjnego gangu. Ujęcie z dołu w strugach deszczu monumentalizuje moment jego upadku. Nie byłem dość twardy – to jego ostatnie słowa”

§         „Człowiek z blizną”: Tony Camonte (wyk. Paul Muni) – posesywność w stosunku do rodziny i przyjaciół, blizna na policzku – film kończy się zbliżeniem tego piętn, a szczególnie sugestywnego znaczenia nabiera ten znak w scenach rozgrywających się w garażu (miejsce masakry), gdzie układ belek rzuca groźny cień.

-          Powielanie schematów „Małego Cezara”:

§         pierwszy typ: model serio, m.in.: „Prawo czy bezprawie” (Robinson, wyk. John Blaze), „Bugs” (Fenner, wyk. Humprey Bogart)

§         drugi typ: komediowa trawestacja: „Mały olbrzym” (1933), „Lekki model morderstwa”

-          Model „Wróg publiczny”

§         konwencja wzorca: „Aniołowie o brudnych twarzach”, „Szalone lata 20.”

§         filmy z tzw. „Con Manem” (człowiek zaufany) z akcentami komediowymi: „Szalona blondynka”, „Pożeracz serc” (motyw brutalnego traktowania kobiety, wleczenie za włosy Mae Clark).

§         lekkie filmy rozrywkowe

-          lata 1935-1938 nowa fala filmów gangsterskich – uśpienie cenzury przez wprowadzenie jako głównego bohatera tzw. G-mana (człowiek z rządu), tropiącego gangsterów, bohaterskiego agenta FBI (to tylko zmiana perspektywy). Zło jest w tych filmach rodzajem predestynacji.

-          ad. seria z Con Manem

a)      Cagney gra bohatera poza prawem, który wychodzi z założenia, że świat jest mu coś winien; „Szalona blondynka”

b)     Ukazanie korupcji i zgnilizny wyższych klas społecznych: „Trudny do uchwycenia” (1933), „Pożeracz serc” (1933)

c)      Czysto komediową grupę (lekkie filmy rozrywkowe) cechuje najdalsze odejście od archetypu. Cagney zachowuje czysto zewnętrzne „wyposażenie” – „bad guy” jest zbuntowany, skory do gniewu, brutalny, wobec kobiet, imperynencki w sposobie bycia – ale zazwyczaj ma jakąś pracę (kierowca, marynarz itd.) i nie posuwa się za daleko.

-          ad. seria z G-manem

a)      „(...) traktowała postać gangstera jednoznacznie i jednowymiarowo. Zło jawiło się jako rodzaj predestynacji – gangster rodzi się zły i nie zmienia się nigdy; aby położyć kres jego przestępczej działalności, można go tylko zabić. O społecznych źródłach wspominało się raczej przelotnie.”

b)     3 faza gatunku – sytuacja ulega odwróceniu: złe jest społeczeństwo, nie jednostka; to warunki społeczne rodzą zbrodnie; gangster – neurastenik utrzymany w typie sfrustrowanego inteligenta, np. William Wyler: „Ślepy zaułek” (1937)

c)      wcześniejsza zapowiedź: w 1936 powstaje „Skamieniały las” Archiego Mayo, adaptacja sztuki Roberta Sherwooda, w którym rola Daniela Mantee w interpretacji Humpreya Bogarta staje się kolejnym archetypicznym wzorcem w dalszych dziejach gatunku. Kreacja tej postaci pozostawi ślad na całej karierze Bogarta, zachowa on pewne jej znamienne rysy (powściągliwość, desinteressment) nawet w tych filmach, w których nie gra gangstera.

d)     Film „Ślepy zaułek” wylansował „Dead End Kids” – grupę wykolejonej młodziezy”

e)      3 typy kreowanych przez Bogarta postaci:

§         jednowymiarowe postaci gangsterów bezwzględnie złych, np. „Król podziemia” (1939, Leus Seiler)

§         gangsterzy z drugiego planu jedynie towarzyszący głównemu bohaterowi – Cagneyowi w „Aniołach o brudnych twarzach” i „Szalonych latach 20.”

§         postać, którą tworzył w filmach gangsterskich Bogart, otrzymała swoje najpełniejsze i najbardziej szlachetne wcielenie w filmie Raoula Walsha z 1941 r. – „High Sierra”, stanowiącym zapowiedź i przejście do kolejnej fazy w ewolucji gatunku – kina czarnego”. Struktura filmu jest bliska klasycznego wzoru – powraca podstawowy motyw tematyczny: upadek i śmierć gangstera, ale powraca w szczególnej inwersji – śmierć bohatera jest jego wyzwoleniem

1