»

Słownik terminów

altruizm odwzajemniony (altruizm zwrotny, altruizm recyprokalny); reciprocal altruism – w myśl teorii socjobiologicznej osobnik działa na rzecz innych osobników, ponieważ spodziewa się, że postąpią podobnie, gdy on znajdzie się w potrzebie (zob. rozdz. 3)

analiza sieciowa; network analysis – narzędzie metodologiczne szkoły manchesterskiej umożliwiające zrozumienie relacji społecznych dzięki łańcuchom lub sieciom powiązań między jednostkami (zob. rozdz. 6)

analiza składnikowa (analiza komponentowa); componential analisys – metoda badawcza lub perspektywa teoretyczna umożliwiająca badanie relacji między kategoriami kulturowymi jako częściami systemu tego rodzaju kategorii, na przykład systemu nazw kolorów w danym języku (zob. rozdz. 7)

analogia organiczna; organic analogy – przyrównanie społeczeństwa do organizmu, ponieważ składa się ono z ewoluujących albo powiązanych ze sobą części lub systemów (zob. rozdz. 5)

animizm; animism – wiara w obecność dusz w przyrodzie nieożywionej (kamienie, drzewa itd.) (zob. rozdz. 3, 5)

antropogeografia; anthropogeography – w XIX wieku przedmiot nauczania na niemieckich uniwersytetach; inaczej zwana geografią człowieka; dzięki niej narodził się dyfuzjonizm (zob. rozdz. 4)

antropologia; anthropology – nauka, w której skład wchodzą antropologia biologiczna (antropologia fizyczna), archeologia (archeologia prehistoryczna), językoznawstwo antropologiczne oraz antropologia społeczna lub kulturowa, w skrócie antropologia społeczna (zob. rozdz. 1-11)

antropologia kognitywna; cognitive anthropology – gałąź antropologii lub perspektywa teoretyczna kładąca nacisk na relacje między kategoriami kulturowymi a strukturą albo procesem myślenia (zob. rozdz. 1, 7, 8, 10)

antropologia kulturowa; cultural anthropology – gałąź antropologii i dyscyplina akademicka, która zajmuje się badaniem zróżnicowania kulturowego; termin ten jest związany z tradycjami nauki północnoamerykańskiej, w innych tradycjach używa się nazw „etnologia” lub „antropologia społeczna” (zob. rozdz.1, 3, 4, 10, 11)

antropologia refleksyjna zob. refleksywizm

antropologia społeczna; social anthropology – gałąź antropologii i dyscyplina akademicka badająca społeczeństwa w perspektywie międzykulturowej; termin ten jest związany z tradycjami nauki brytyjskiej (zob. rozdz. 1-4, 6, 7, 9-11)

apoliński, dionizyjski; Apollonian, Dionysian – rozróżnienie Friedricha W. Nietzschego charakteryzujące dwa nurty kultury greckiej, służy także do określania typów kultur; apoliński to umiarkowany, powściągliwy i harmonijny, a dionizyjski to emocjonalny, żywiołowy i nieumiarkowany (zob. rozdz. 7)

areał kulturowy (obszar kulturowy); culture area – grupa powiązanych ze sobą kultur, zazywczaj zajmujących jakiś region geograficzny (zob. rozdz.1, 3, 4, 8)

awunkulat; avunculate – specjalne relacje łączące dziecko płci obojga z bratem matki; dokładniej: akceptowane poufałe stosunki między chłopcem a bratem jego matki i formalne stosunki między ojcem a synem (zob. rozdz. 5)

badania nad podporządkowaniem; subaltern studies – perspektywa badawcza w historii i krytyce literackie, uwyraźniona w Azji Południowej; kładzie się w niej nacisk na położenie grupy podporządkowanej a nie dominującej; perspektywa ta wywarła wpływ na antropologię feministyczną (zob. rozdz. 6, 10)

barbarzyństwo zob. dzikość

baza (podstawa), nadbudowa; base (infrastructure), superstructure – w analizie Marksowskiej baza (podstawa) jest materialnym aspektem społeczeństwa, określającym jego aspekt ideologiczny, czyli nadbudowę (zob. rozdz. 6)

boska prawda, hokus-pokus; God’s truth, hocus-pocus – boska prawda w językoznawstwie i antropologii kognitywnej oznacza analizę zbioru kategorii emicznych, która odzwierciedla realną rzeczywistość psychologiczną informatorów, a hokus-pokus to analiza, która prawidłowo tłumaczy dane, ale nie zawsze odzwierciedla tę nieuchwytną rzeczywistość (zob. rozdz. 7)

cecha kulturowa; culture trait – materialny albo niematerialny element kultury (zob. rozdz. 1, 3, 4)

cechy dystynktywne; distinctive features – cechy, których obecność lub nieobecność definiuje dane zjawisko, na przykład w fonologii cecha dźwięczności definiuje różnicę między bezdźwięczną głoską p a dźwięczną głoską b (zob. rozdz. 8, 9)

centrum, peryferie, teoria systemu światowego; centre, periphery, world system theory – „centrum” i „peryferie” należą do podstawowych pojęć stworzonej przez Immanuela Wallersteina teorii systemu światowego, łączącego gospodarki kapitalistyczne Zachodu oraz Dalekiego Wschodu; centrum to ośrodek gominujący pod względem gospodarczym, który nie musi być centru MW sensie geograficznym (na przykład potęgę kolonialną określa się jako „centrum”, a jej kolonie jako „peryferie”), peryferie to region (albo miejsce) gospodarczo słabszy lub zależny (zob. rozdz. 4, 6, 10)

ciągi życiowe zob. sekwencje życiowe

communitas – określenie Victora W. Turnera nie ustrukturyzowanej sfery struktury społecznej, w której obrębie przypisane jednostkom miejsca w hierarchii lub ich symbole zostają często odwrócone; zdaniem Turnera tak rozumiana wspólnota jest charakterystyczna dla obrzędów przejścia (zob. rozdz. 6)

conscience collective zob. świadomość zbiorowa

cztery dziedziny wiedzy; four fields – klasyczny podział amerykańskiej i kanadyjskiej antropologii obejmujący antropologię biologiczną (antropologię fizyczną), archeologię (archeologię prehistoryczną), językoznawstwo antropologiczne i antropologię kulturową; w innych krajach owe cztery dziedziny wiedzy traktuje się jako oddzielne dyscypliny nauki (zob. rozdz.1)

czytanie objawowe, czytanie powierzchowne; symptomatic reading, surface reading – czytanie objawowe to według Louisa Althussera czytanie Marksa skupiające się na głębszym znaczeniu tekstu, a nie na samych słowach, natomiast czytanie powierzchowne to czytanie, które skupia się na samych słowach, a nie na głębszym znaczeniu tekstu (zob. rozdz. 9)

darwinizm; Darwinism – wiele powiązanych ze sobą perspektyw teoretycznych wywodzących się z ewolucjonistycznej teorii Charlesa Darwina, zwłaszcza z koncepcji ewolucji opartej na doborze naturalnym (zob. rozdz. 3, 4)

dedukcja, indukcja; deduction, induction – metody rozumowania; dedukcja polega na wyprowadzaniu wniosków szczegółowych ze zdań (przesłanek) ogólnych, a indukcja na wyprowadzaniu wniosków ogólnych ze zdań (przesłanek) szczegółowych (zob. rozdz. 8)

dekonstrukcja; decontruction – termin używany przez Jacques’a Derridę w odniesieniu do metody analizy literackiej, która dąży do ukazania założeń leżących u podstaw tekstu (zob. rozdz. 9)

denotat; denotatum – w analizie składnikowej przedmiot należący do danej kategorii (zob. rozdz. 7)

desygnat; designatum – w analizie składnikowej termin określający daną kategorię (zob. rozdz. 7)

determinizm kulturowy; cultural determinism – pogląd, w myśl którego to kultura, a nie biologi reguluje sposób, w jaki ludzie postrzegają świat (zob. rozdz.1, 7)

dionizyjski zob. apoliński

dobór naturalny; natural selection – zasada przedstawiona przez Charlesa Darwina; głosi ona, że osobniki mają cechy dające im większe szanse na pozostawienie po sobie większej liczby potomstwa, które dożyje wieku dojrzałego i będzie się dalej rozmnażać (zob. rozdz. 3)

dramat społeczny; social drama – dokonana przez Victora W. Turnera charakterystyka działań rytualnych takich jak pielgrzymowanie lub obrzędy przejścia i ich fazy przed i podkrytycznej (zob. rozdz. 6)

duch (dusza) kultury zob. Volksgeist

duch (dusza) ludu zob. Volksgeist

dyfuzja; diffusion – przemieszczanie się cech kulturowych z jednej kultury do drugiej (zob. rozdz. 3-5)

dyfuzjonizm; diffusionism – perspektywa teoretyczna, w myśl której najważniejszą przyczyną zmian kulturowych jest dyfuzja (czasami migracja), a nie ewolucja  (zob. rozdz.1, 3-6, 8, 10, 11)

dyskurs; discourse – sposób, w jaki ludzie mówią lub piszą o czymś; korpus zakładanej wiedzy lub użytek czyniony z tej wiedzy przez struktury władzy (jak to opisuje na przykład Michel Foucault); w językoznawstwie termin ten oznacza jednostki mowy dłuższe niż zdanie (zob. rozdz. 2, 6, 9-11)

dyskusja o racjonalności; rationality debate – dyskusja toczona od lat sześćdziesiątych do osiemdziesiątych XX wieku wśród filozofów i antropologów dotycząca tego, w jakim stopniu „ludy pierwotne” są kulturowo zdolne do racjonalnego myślenia (zob. rozdz. 7)

dyspozycje, habitus; dispositions, habitus – dyspozycje to w myśl terminologii Pierre’a Bourdieu skłonności lub wybory jednostek ujawniane albo dokonywane w obrębie habitusu, czuli kulturowo zdefiniowanego systemu wiedzy i działania społecznego (zob. rozdz. 9)

działanie społeczne; social action – to, co ludzie rzeczywiście robią, to znaczy role, które ludzie odgrywają, przeciwstawione posiadanemu przez nich statusowi społecznemu (zob. rozdz. 6, 7, 9, 10)

dziki; savage – dawniej słowo znaczyło tyle co „naturalny”; w takim znaczeniu używa go niekiedy Claude Lévi-Strauss; w XVIII wieku miało wydźwięk pozytywny (sądzono, że społeczeństwo „kulturalne” czy też „obywatelskie” w mniejszym stopniu niż „dzikość” odzwierciedla naturę ludzką); w XIX wieku kojarzono je z najwcześniejszym stadium rozwoju społeczeństwa (zob. rozdz. 2, 3)

dzikie dzieci; feral children – dzieci żyjące w stanie „naturalnym”, nie socjalizowane przez ludzi, uważano, że były wychowywane przez dzikie zwierzęta (zob. rozdz. 2)

dzikość, barbarzyństwo, cywilizacja; savagery, barbarism, civilization – w myśl teorii ewolucjonistycznej trzy stadia rozwoju społeczeństwa; dzikość to stadium najwcześniejsze, cechujące się egalitaryzmem i niskim stopniem kultury materialnej; barbarzyństwo jest stadium pośrednim między dzikością a cywilizacją, charakteryzuje się między innymi garncarstwem i oswojeniem zwierząt; najwyższy poziom rozwoju stanowi cywilizacja, której właściwościami są urbanizacja, hierarchia społeczna i złożona struktura społeczna (zob. rozdz. 2-4, 8)

ego – „ja”; w rozważaniach dotyczących pokrewieństwa osoba będąca punktem wyjścia rekonstruowanych relacji (zob. rozdz. 7)

eidos, ethos – eidos to według Gregory’ego Batesona forma lub struktura kultury czy też zjawisk kulturowych, a ethos to szczególny charakter czy duch jakiegoś zdarzenia albo jakiejś kultury (zob. rozdz.9)

ekologia kulturowa; cultural ecology – badanie relacji między kulturą a światem przyrody, zwłaszcza odnoszące się do perspektywy teoretycznej Juliana H. Stewarda (zob. rozdz. 3)

ekosystem; ecosystem – w ekologii oraz antropologii ekologicznej system który obejmuje zarówno środowisko społeczne jak i naturalne (zob. rozdz. 6)

element znaczący zob. oznaczające

element znaczony zob. oznaczane

Elementargedanken zob. idee elementarne

elementarne struktury pokrewieństwa, złożone struktury pokrewieństwa; elementary kinship structures, complex kinship structures – według Claude’a Lévi-Straussa elementarne struktury pokrewieństwa to systemy oparte na wyróżnieniu kategorii ludzi (na przykład kuzynów przeciwległych), między którymi zaleca się zawierania małżeństw, a struktury złożone to systemy, których podstawą są reguły dotyczące tego, kogo jednostka może poślubić (na przykład głoszące, że małżeństwo między bliskimi krewnymi jest zabronione) (zob. rozdz. 8)

emic, etic – para terminów stworzona przez Kennetha L. Pike’a; w szerszym znaczeniu emic oznacza badanie danej kultury od strony jej użytkowników, etic zaś z pozycji zewnętrznego obserwatora (zob. rozdz. 7,10)

empiryzm, racjonalizm; empiricism, rationalism – dwie przeciwstawne doktryny; w myśl pierwszej źródłem wiedzy jest doświadczenie, a nie uprzednie rozumowanie, natomiast w myśl drugiej wiedzę można czerpać bezpośrednio z rozumu, bez konieczności uprzedniego doświadczenia (zob. rozdz. 2)

enkulturacja; enculturation – proces nabywania (uczenia się) kultury, zwłaszcza przez dzieci (zob. rozdz. 5)

epistemologia; epistemology – w filozofii teoria wiedzy (zob. rozdz. 10)

esprit général zob. ogólny duch

esprit humaine (human spirit)­ – dosłownie „duch (umysł) ludzki”; określenie Claude’a Lévi Straussa odnoszące się do jedności psychiki ludzkiej lub nieświadomości zbiorowej (zob. rozdz. 7, 8)

ethos zob. eidos

etic zob. emic

etnografia; ethnography – dosłownie „opisywanie ludów”; także antropologiczne badania terenowe (zob. rozdz.1-6, 8-10)

etnologia; ethnology (niem. Völkerkunde) – badanie grup etnicznych; synonim antropologii społecznej lub kulturowej; termin powszechnie używany w Wielkiej Brytanii do lat siedemdziesiątych XIX wieku, później stał się popularny w Europie kontynentalnej i częściowo w Ameryce Północnej (zob. rozdz. 1-5)

etnonauka; ethnoscience – termin odnoszący się do takich metod jak analiza składnikowa, stworzonych w celu wyjaśnienia relacji i stosunków zachodzących w wyodrębnionych dziedzinach semantycznych różnych kultur (zob. rozdz. 7, 8)

ewolucja; evolution – stopniowy rozwój i zmiana przebiegające od form prostych do złożonych (zob. rozdz. 3-6, 10, 11)

ewolucjonizm; evolutionism – perspektywa teoretyczna, która podkreśla zmianę na lepsze, przechodzenie od form prostszych i niższych ku wyższym i bardziej złożonym; w przeciwieństwie do dyfuzjonizmu uznaje ewolucję za najważniejszą przyczynę zmian kulturowych, a w odróżnieniu od perspektywy rewolucyjnej dowodzi, że zmiany społeczne są skutkiem zmian ewolucyjnych, a nie rewolucyjnych (zob. rozdz. 1-8, 10, 11)

ewolucjonizm multilinearny; multilinear evolutionism – teoria ewolucji społecznej przypisująca szczególne znaczenie zróżnicowanie międzykulturowemu i wpływowi środowiska na ten proces (zob. rozdz. 3, 4)

ewolucjonizm unilinearny; unilinear evolutionism – teoria ewolucji społecznej, w myśl której niezależnie od środowiska lub konkretnych wpływów historycznych ludzkość przechodzi przez te same stadia ewolucji (zob. rozdz. 3, 4, 11)

ewolucjonizm uniwersalny; universal evolutionism – teoria ewolucji społecznej kładąca nacisk na ogólne stadia, a nie na konkretne, unilinearne sekwencje ewolucji (zob. rozdz. 3)

fakt społeczny; social fact – określenie Émile’a Durkheima oznaczające najmniejsze jednostki struktury społecznej (zwyczaj, instytucja lub inny aspekt społeczeństwa) (zob. rozdz. 3, 5, 10)

feminizm; feminism – ruch, który przeciwstawia się wyobrażeniom o dominującej roli mężczyzn i męskiej dominacji (zob. rozdz. 1, 9)

fenotyp, genotyp; phenotype, genotype – fenotyp to fizyczna struktura organizmu będąca wynikiem współdziałania genotypu, czyli zespołu czynników dziedzicznych, i warunków środowiska (zob. rozdz. 3)

fetyszyzm; fetishism – wiara w fetysze lub w przedmioty, którym przypisuje się nadnaturalną moc (zob. rozdz. 3)

fonem; phenome – najmniejsza konkretna jednostka dźwięku, to znaczy taka, która należy do systemu dźwięków danego języka (zob. rozdz. 8)

fonemika; phonemics – badanie systematycznych relacji między dźwiękami jako fonemami (zob. rozdz. 7)

fonetyka; phonetics – badanie podstawowych właściwości dźwięków języka, czyli głosek (zob. rozdz. 7)

fonologia; phonology – systematyczne relacje między dźwiękami jako fonemami lub ich badanie; w tym drugim znaczeniu jako synonim fonemiki (zob. rozdz. 7)

forma strukturalna; structural form – termin używany przez Alfreda R. Radcliffe’a-Browna, odnoszący się do uogólnień opartych na obserwacji struktury społecznej; im bardziej jego pojęcie struktury społecznej stawało się konkretniejsze (dotyczące jednostek) niż u innych badaczy, tym bardziej pojęcie formy strukturalnej odpowiadało temu, co inni określali terminem „struktura społeczna” (zob. rozdz. 5, 8, 10)

fratria; phratry – duża, unilinearna grupa pochodzeniowa obejmująca zazwyczaj mniejsze grupy, na przykład klany (zob. rozdz. 3)

funkcja; function – cel, zwyczaj czy instytucja społeczna albo ich związki z innymi zwyczajami lub instytucjami społecznymi w obrębie systemu społecznego (zob. rozdz. 1, 3, 5, 6)

funkcjonalizm; functionalism – perspektywa teoretyczna akcentująca funkcje zwyczajów lub instytucji społecznych; w antropologii odnosi się przede wszystkim do koncepcji Bronisława Malinowskiego (uważanej za czystszy funkcjonalizm) i Alfreda R. Radcliffe’a-Browna (funkcjonalizm strukturalny) (zob. rozdz. 1, 3-6, 9-11)

funkcjonalizm strukturalny; structural-functionalism – koncepcja Alfreda R. Radcliffe’a-Browna kładąca nacisk na funkcjonalne relacje między instytucjami społecznymi (zob. rozdz. 1, 2, 5, 6, 8, 10)

genotyp zob. fenotyp

globalizacja; globalization – obejmujący cały świat proces mnożenia się kontaktów między społeczeństwami, w szczególności w sferze gospodarczej (zob. rozdz. 4, 6, 10)

głoska; phone – dźwięk; w fonetyce najmniejsza jednostka mowy (zob. rozdz. 8)

grupa wieku; age set – kategoria ludzi, których łączy wspólny wiek; w wielu wypadkach przynależność do danej grupy wieku łączy się z wchodzeniem w tym samym czasie w dorosłość (zob. rozdz. 4)

gumiao, gumsa – formacje społeczne występujące u birmańskich Kaczinów; gumiao jest egalitarna, a gumsa hierarchiczna (zob. rozdz. 6)

habitus zob. dyspozycje

heliocentryzm; heliocentrism – skrajnie dyfuzjonistyczna perspektywa teoretyczna z początku XX wieku, w myśl której kult Słońca w starożytnym Egipcie był źródłem największych wynalazków kultury ludzkiej (zob. rozdz. 4)

hipoteza o związku między areałem kulturowym a wiekiem; age-area hypothesis – hipoteza Clarka Wisslera oparta na koncepcji głoszącej, że dokonywane w centrum wynalazki przenikają na zewnątrz; w myśl tej hipotezy cechy starszej kultury mają skłonność do gromadzenia się na peryferiach areału kulturowego, a nie w jego centrum (zob. rozdz. 4)

hipoteza Sapira-Whorfa (hipoteza Whorfa); Sapir-Whorf hypothesis (Whorfian hypothesis) – hipoteza głosząca, że struktura języka, którym ludzie się posługują, wywiera nieuświadomiony wpływ na ich światopogląd; hipotezę tę sformułowali Benjamin Lee Whorf oraz jego mentor, Edward Sapir; opiera się ona na badaniach Whorfa i badaniach Sapira dotyczących rdzennych języków Ameryki Północnej (zob. rozdz. 7)

historia oparta na domysłach; conjectural history – osiemnastowieczne określenie metod rekonstrukcji historii; ich zwolennikiem był między innymi Adam Smith, później zaś wykorzystywali je ewolucjoniści i dyfuzjoniści (zob. rozdz. 5)

hokus-pokus zob. boska prawda

idee elementarne (idee pierwotne), idee etniczne (idee ludów, idee regionalne); elementary thoughts, peoples’ thoughts – idee elementarne to według Adolfa Bastiana przekonania i aspekty kultury wspólne dla całej ludzkości, a idee etniczne to przekonania i aspekty kultury specyficzne dla danych kultur (zob. rozdz. 4)

...